Pronus ad Occeanum, cupiens narrare profundis
Antipodum populis nostro que uiderat orbe,
Sol rapidos stimulabat equos; nondumque solutus
Scipio curarum laqueis, suprema uolutans
5 Excidia infande gentis tempusque locumque
Atque aditus formamque rei et discrimina secum
Cunta simul tacitus uigili sub mente mouebat.
At quia solis iter deuexum atque hora monere
Grata uidebatur fessis daret otia castris,
10 Instituit reuocare acies meritamque quietem
Tradere militibus, nocturni tempora somni.
Et tamen hostili quam primum irrumpere uallo
Visum est: huc alacres igitur preit ipse cohortes
Ingrediturque aditum nullo custode locorum.
15 Illic preda ingens, .........
Precipitem meditante fugam et quid uita ualeret,
Non quid opes, passimque iacens pretiosa supellex
Inuenta est. Rapitur cupide Carthaginis aurum
Per maria et terras quesitum sanguine multo:
20 Barbarice Libico quod uicta Hispania bello
Misit auaritie, Sardis quod fessa cauernis,
Quod Siculis totiens extorserat impia templis,
Quod medio percussa die plaga torrida mundi
Et niger Ethiopum populus regnumque perustum,
25 Quod Mauri Numidumque olim per secula longa
Aut reges misere alii, quodque Itala tellus
Tot dederat damnis; id totum sanguine mixtum
Africa nunc reuomit. Quid tot ualuere rapine?
Raptor raptorem spoliat. Nunc ite per ampla
30 Equora, nunc ualidas prosternite turribus arces,
Nunc aratrum antiquis insultet menibus. Omnes
Vnus habet predas hostis, mundique superbit
Tot spoliis uestrisque simul. Tandem agmine fesso
Scipio magnanimus referens uictricia retro
35 Signa sub occasum solis sua castra reuisit.
Captiuos seruare iubet, queue ampla relatu
Ac speciosa forent; nam cetera preda uiritim
Sparsa erat atque animos mulcebat militis acres.
Serus Athlanteo radiabat uertice pulcer
40 Hesperus et nitido rarissima sidera celo.
Aggere gramineo considit leta iuuentus,
Celsior at cuntis Scipio rexque additus illi
Herbosum tenuere thorum. Tum corpora curant
Fessa labore graui belloque exhausta diurno.
45 Vt dapibus compressa fames primusue quieuit
Impetus edendi, placido facundior ore
Lelius ingreditur: "Postquam michi Fata dedere
Hunc tantum uidisse diem, contentus abibo
Quo iam cumque trahent; nec me natum esse pigebit,
50 Dum tecum uixisse ferar, fortissime rector
Hesperie, cui nostra salus bene creditur uni.
Hoc, fateor, solo mentem spes ultima lusit;
Nam rediens bello magna iam parte peracto,
Cum Massinissam cedentem terga uiderem
55 Teque per aduersos tanta uirtute tonantem,
'Actum de Hanibale est' tacito cum murmure dixi.
Nunc quibus ille uiis aut quonam eruperit astu
Obstupeo mirorque fugam; sed notior illis
Est regio, idque hodie multis fortasse salutis
60 Causa fuit." Medio abrumpens sermone loquentem
Rex ait: "Iste quidem merito clarissimus omni
Posteritate dies per secula longa feretur,
Nominis Ausonii fuerit dum fama superstes.
Sed, Leli, michi crede, noui moresque animumque:
65 Hanibal anne dolis uictus succumbat an armis
Serius, incertum est. Vnum michi lumen in illo
Centum oculis par est, Argum quem sepe uocare
Bellorum soleo, quia non est fallere cuiquam
Ingenium mentemque uiri. Tamen omnia uite
70 Consilia atque omnem ancipitis discriminis artem
Verterat una dies. Iamque hunc prendisse uidebar
Et comitem inuiso Romam misisse Siphaci.
Sed dum cunta oculis lustro uigilantibus, ille
Auolat et noto decurrit tramite tutus:
75 Nec dubium ingentes quin montes stragis et altum
Sanguinis infandi pelagus uel mole uel undis
Creuissent, nisi dilapsos per opaca uiarum
Vicine sociis cepissent menibus arces."
Excipit hunc Scipio: "Vitam quecumque per omnem
80 Aut uidi aut legi, fateor, michi parua uidentur
Fabula, dum memini Hanibalis. Vidistis, amici,
Quantus erat, quantaque acies firmauerat arte.
Ipse michi aduersus ueniebat in agmine primo
Obiciens Penos Italis, Numidasque rebelles,
85 Massinissa, tibi, memor hos odioque metuque
In regem pugnare suum; Latiamque cohortem
Ecce ubi constituit, quoniam uenisse coactam
Nouerat. In frontem stetit Indica belua pugne,
Getulique greges: horum terrore putauit
90 Romanam turbare aciem, quorum impetus illi
Profuit innumeris bellis. Sed amicior omnem
Hunc nobis Fortuna metum detraxit; eramque
Ipse ego solicitus quibus hoc eludere monstrum
Artibus aut tolerare feras quo robore possem,
95 Atque ideo primam rara legione cateruam
Impleui, facilis pesti qua transitus esset,
Vt cursu diffusa suo contemptior iret
Innocua feritate ruens. Sed, Iupiter alme,
Quam forti stetit ille animo, dum fracta uideret
100 Cornua, quam nichil extimuit, quotiensque labantem
Restituit uirtute aciem interdumque coegit
Spem titubare meam! Solitum iactare profecto,
Mentio clarorum fuerit si forte uirorum,
Audiui, ipse omnis bello quod tertius eui
105 Orbe sit in toto; peragitque hoc ordine: primum
Ponit Alexandrum, Pirrum locat inde secundum,
Et sequitur mox ipse duos. Sed uera fateri
Non liuor uetet aut odium: michi maximus omni
Hanibal ex numero est, Darium nisi forte Porumque
110 Est uicisse magis quam, quos numerare labor est,
Tot nostros fudisse duces; nisi prestat inermem
Barbariem superasse manu, quam cede cruenta
Romanas strauisse acies. Distantia longe
Acta ducum memoro. Quid? mores moribus equem?
115 Hinc regem nudare piget: stet tegmine fame
Clarus apud populos! at dignis laudibus acrem
Hinc hostem celebrare uacat. Quis bella subire
Promptior, aut medio quis cautior esse periclo?
Quisue cibi aut somni, quis uini parcior illo est?
120 Hoc admirari soleo, quod sepe relatum
Est michi: funerei post prima exordia belli,
Solicitum assidue et facinus sub mente profunda
Voluentem egregium, nunquam cenasse sedentem.
Iam quid ego armorum curas artemque supremam
125 Militie, terramue duci clipeumue cubile,
Neglecteque decus uestis studiumque frementum
Cornipedum memorare uelim? patientia quanta est
Frigoris atque estus cursusque sitisque famisque!
Quanta ducum miles, quanta est dux militis idem
130 Spes animis! quod primus eat ruiturus in hostem,
Vltimus excedat campis. Hec omnia pridem
Nouimus experti. Si quid modo pectore in illo
Aut ueri aut sancti melior natura locasset,
Optarem nostro genitum natumque sub orbe.
135 Quis michi ductorem laudet, quem ceca gubernet
Ebrietas, fugienda uiro cuicumque, sed altis
Principibus funesta lues? quis sparsa cruore
Conuiuia et plenis elata cadauera mensis,
Perque estum ancipites algenti in flumine saltus?
140 Barbaricus cui luxus iners et Persica sortis
Blandimenta noue placeant ac purpura mollis?
Cetera pretereo; sed enim non moribus istis
Hanibal Italiam bello uastasse trilustri
Eualuit." Sic fatus erat. Tum pauca modeste
145 Massinissa refert: "Depressor magne tuarum
Atque alienarum mirator maxime rerum,
Si michi das fandi ueniam, stat dicere contra.
Noscendi studio fame si credis auite,
Magnus Alexander, nullis non uictor in oris,
150 Orbe peragrato tandem peruenit ad ortus,
Fortunamque simul clausit cum tempore uite;
Hanibal et spatio breuior uictusque cruente
Est hodie. Ille Asiam tentataque cunta subegit,
Innumeros domuit populos urbesque ducesque
155 "Et lupus immensum qui tuto irrupit ouile,
Is timet aduersum longe spectasse leonem.
Vicit Alexander populos, rex optime, nosti,
Quos adiit: Graios titulis haud ille paternis
Subtrahat. Ast Asiam quo uicerit inde paratu
160 Scimus et imbelles Arabes et inertia Bacthra.
At non Arthoas gentes, qua uergere primum
Commoditate loci poterat, non Punica regna,
Non Italos mundique caput, Gallosque et Hiberos
Attigit; hos extra, quid dignum laude uidetis
165 Egregia et tantis titulis tantoque boatu?
Vicisse hunc omnes liceat, fudisse quod usquam est:
Regibus Eois domitis Indoque cruori
Quatuor obiciam Latio confecta potenti
Prelia. Visne grauem et memorandum in secula testem?
170 Alter Alexander rex Epirensis et huius
Non minor ipse animis et auunculus, Orbe uiritim
Diuiso, Italiam uenit belloque subactus,
Dum latus Ausonia transfixum cerneret hasta,
Hec ait expirans: 'Heu quam diuersa nepoti
175 Et michi bellorum cecidit sors! Ille iocose
Femineum subigit nullo certamine uulgus;
Durior armatis mea me discrimine tanto
Obiecit Fortuna uiris'. Cum talibus ergo
Hanibal iste uiris tot iam fera bella per annos
180 Qua uirtute gerat nostis; namque illa perennis
Gloria magnifici regis fortunaque semper
Prospera et in finem simili comitata fauore
Non nichil externis sicut splendoribus addit,
Omnia sic studio uigili meditantibus aufert
185 Indicium uerique uiam: pars altera namque
Fortune latet ambigue, nec noscere promptum est
Quantus in aduersis. Breuitas quoque temporis illi
Hoc tribuit, morsque ipsa uiro properata, nec ullum
Maius habet Fortuna bonum, quam leta sub uno
190 Et uitam clausisse die. Si tempus utrique
Indultum excutias, tute fateare necesse est
Hanibal ut plures uincendo exegerit annos,
Quam uiuendo alius. Macedum quo uita tyrannum
Tempore destituit, toto quis protinus orbe
195 Vicerat Hanibalem? si tunc cessisset ad umbras,
Ibat honorato uisurus Tartara curru,
Quesito non de Persis Arabisque triumpho.
Sin rex longeue traxisset fila senecte,
Quis fuerit certus uenturo tempore uates,
200 Num Fortuna senem exciperet, num rara secundis
Forte Fides seros mansisset firma sub annos,
Precipue si, quod fuerat iam sepe minatus,
Italiam senior tentasset et Africa bella?
Singula uersanti, quoniam nox alta soporis
205 Admonet, hic illo maior belloque uidetur
Clarior, atque hodie plus uere laudis adeptus,
Si famam egregiam non dat Fortuna nec aufert,
Quam uincendo alius; licet omnis Grecula circum
Obstrepat et testes inculcet turba libellos."
210 Dixerat; astabant intentis auribus omnes.
Miles in his grauior paulumque annosior unus
Incipit: "Haud dubie quem magnum dixeris, ille
Maximus est, nec parua tibi miranda uidentur,
Nec uulgare aliquid solitum laudare tenemus.
215 Hoc unum petiisse uelim: si tertius ille est,
Quem tandem claro tanta uirtute relictum
Scipiade putat esse locum, quoue ordine sese
Insereret, si forte acie uictricia signa,
Quod procul auertant superi, tenuisset ab ista."
220 Doctus ad hec Lelius: "Tu, si quis sidera celi
Dinumerare uolens hoc digerat ordine, primum
Luciferum, post Arthurum gelidumque Boetem,
Hinc alios ignes, Solem fortasse putabis
Preteriisse? imo stat per se solus, et inde
225 Nomen habet. Nec sum ignarus quid callidus ille
Responderet ad hec, acie si uictor abisset
Hesterna: Macedum regem Pirrumque secundos
Esse sibi, cuntosque alios quos clara per orbem
Fama duces loquitur. Sed enim se dicere quartum
230 Noluit erubuitque altis miscere supremum
Sideribusque diem." Sic ille effatus et omnes
Assensere animis nutuque et murmure leto.
Talibus atque aliis noctem sermonibus illam
Insomnem traxere diu. Iamque Hesperus alto
235 Mersus erat pelago, mediumque rotunda loquendo
Transierat iam luna polum. Tunc undique passim
Defessi in uiridi deponunt aggere membra.
Sic ubi tristis apes celo commisit aperto
Impetus, et magne cedis pluit ether aceruos,
240 Pars uictrix repetit sedes procul hoste remoto
Et circa regem coeunt ac murmure plaudunt,
Postremum irriguo dant corpora lassa sopori
Atque omnes pariterque silent pariterque quiescunt.
Vixdum exorta dies iterumque ascendere classem
245 Lelius et Romam leto rumore iubetur
Solicitosque implere Patres. Iamque equora felix
Nuntius ingrediens Austro dat uela ferenti.
Hic status in castris; at quis Carthagine terror,
Qui dolor aut quenam trepidi noua cura senatus!
250 Plebs subitis percussa malis pretoria circum
It Patrum afflictisque iubet succurrere fatis
Penorum, et patrie miseram prohibere ruinam.
Illi autem dubii consultant, qualiter olim,
Dum scopulo collisa ratis gemit atque supremum
255 Naufragium impendet, coeunt atque ultima tandem
Consilia expediunt trepidi sub nocte magistri.
Omnibus una salus uisa est exquirere quenam
Mens foret Hanibali, ducis an spectata probati
Virtus sub tanto cecidisset uicta periclo,
260 Staret an aduersis animus spesque ulla sub alto
Pectore, et ambigui que sit sententia belli.
Ille diu renuens tandem populique Patrumque
Imperiis obstare nequit. Mestissimus ergo,
Confususque pudore graui ac merore, latebris
265 Egreditur, qualis rapto matrona decore,
Que quamuis culpa careat, sibi conscia tanti
Dedecoris, silet ipsa tamen refugitque uideri
Exhorretque uiri aspectum faciemque suorum.
Vt trepido stetit ille foro, confusa repente
270 Turba ducem uisura suum, quem tempore tanto
Tam procul a patria longiquaque bella gerentem
Audierat, populusque omnis concurrit et ingens
Curia et innumero complentur compita uulgo.
Aspiciensque suos ciues generosus et asper
275 Spiritus intumuit; tandemque silentia tristi
Fronte monens: "Vno si quidem plus uiximus" inquit,
"Quam decuit placuitque die - crimenque fatebor
Ipse meum: pridem tacitus me prelia sensi
Auersis tentare deis, sed pulcra per omnes
280 Gloria precipitem casus fameque libido
Ceca tulit -, testes facio, quos sensimus hostes
Esse, deos: actum quicquid uel arma uel artes
Vel nostre ualuere manus, nec defuit unquam
Cura operi egregio. Vicerunt numina nostros
285 Conatus. Cecidi totus, nec iam ulla relicta est
Spes michi: uos precibus Romanam exposcite pacem.
Consilii hec est summa mei." Sic fatus in imas
Rursus abit latebras, celumque uidere recusat.
Inde pudor mixtusque dolor, simul ira pauorque
290 Cum quaterent animum assidue, tutasque negaret
Fama moras hostisque odium, secreta parauit
Effugia occultosque abitus; lucemque per omnem
Multus adesse foro, populo se inferre frequenti;
Vespere thesauros ad proxima littora mittit
295 Ingentes, seque ipse, uagus ceu, menibus effert;
Dumque poli medium nox intempesta rotaret,
Conscendit puppim tacitus, tum carbasa uentis
Pandit et infauste condemnat litus arene.
Iam procul Italiam pelago spectabat ab alto
300 Suspirans repetensque sui primordia fati.
Stat regum tentare fidem ferrique quod usquam est,
Et bellum renouare ferum, mundumque procellis
Exagitare aliis. Iam pridem magnus in armis
Rex erat Anthiocus: Sirie iam tractus et omnes
305 Hellespontiaci feruebant litoris urbes,
Iamque Ephesum belli sedem rex ipse tenebat,
Equore iam classis campisque equitatus apertis;
Dux deerat ceptis. Huc recto tramite proram
Hanibal, huc clauum iubet, huc et carbasa flecti.
310 Iam Drepanum propere, iam litora nota Panormi
Pretereunt curuosque sinus Zephiroque fauente
Vulcanum Liparimque secant, fumumque fauillis
Nigrantem horrificis geminumque ardere cacumen
Suspiciunt pauidi, fugiuntque iuuantibus undis.
315 Stat sinus, Italicum latus inter et arua propinque
Trinacrie, solitus spectantes fallere nautas
Eminus, unius ac faciem protendere terre,
Abstulit id dubium donec longeuior usus
Paulatim, nam continuo duo litora tractu
320 Dixeris herere et geminos se tangere montes,
Quod quondam fecisse ferunt. Huc uela Pelorus
Seu casu seu sponte dabat, namque ille, magister
Puppis erat. Timuit fraudem dux callidus et se
Obiectum ratus insidiis, nil tale merentem
325 Obtruncat: subitoque errorem agnouit et acris
Penituit facti. Siculo tum monte cadauer
Deposuit bustumque super construxit et aram
Addidit ac statuam memorem; nomenque sepulti
Nunc etiam mons ipse tenet semperque tenebit.
330 Faucibus emergens dubiis ratis impia uasto
Sulcat iter pelago: Cephalon prior obuia surgit
Ac uicina pari spatio contenta Iacintus.
Leua breuem dabat inde uiam, si fluctibus Isthmos
Cederet ac gemini limes maris alta Chorintus.
335 Iustius exemplo nouus hic fortasse recenti
Supplicium erroris potuit timuisse magister;
Ergo gubernaclum flectit. Iamque equore ab alto
Litoream Mathona uident, ubi forte Philippus
Rex Macedum fuerat, iam lumine captus eodem.
340 Contigit hinc animum uidueque iniuria frontis
Et dolor atque Itale admonuit locus ille paludis.
Inde maris late scopulos emensus Achei
Voluitur, eximio qua palmite fertilis extat
Angulus atque Euros seu Gnosia prospicit arua
345 Innumerasque sacro sparsas legit equore terras.
Hinc Ephesum festinus adit regisque furentis
Excitat admotis ardentia pectora flammis.
Vtque alias celi uentis urgentibus oras
Occupat interdum nimbus, qui grandine postquam
350 Hos uastauit agros, illo ciet orbe procellas
Ingeminans longeque tonans, sic pulsus ad ortus
Italie uastator erat. Quos ille tumultus
Exciuit, quantas strages ferus ense parabat,
Si Fortuna foret, metuens id scilicet unum,
355 Dis falsum iurasse suis, nempe omnia fando
Si sequar, excutiar cepto. Labor iste sequentum
Et decus ingeniis: fatis occurrere Eois
Atque Asiam Libie fratremque adiungere fratri.
Scipio muneribus diuum tantoque fauore
360 Fretus, ad extremum inuise Carthaginis ardens
Excidium intendit; stat enim quocumque uocantem
Fortunam mens certa sequi, nec mittere tempus
Incassum quod Fata dabant. Victricia signa
Octauio commissa duci totasque phalanges
365 Terrestri iubet ire uia et sub menia seue
Vrbis agi; petit ipse Vticam, quo Lentulus illis
Missus ab Italia magna eum classe diebus
Appulerat. Veteresque nouis ubi miscuit alnos,
Iam petit equoreo Penorum tramite portum,
370 Scilicet ausuros pelago ratus ultima uictos,
Si quid adhuc reliqui faceret Fortuna retusis
Viribus aut animis, si spes foret ulla sub armis.
Litoribus cuntis iam formidata subibat
Ostia; iam lituis stridentibus equora circum
375 Omnia, iam scopuli, iam concaua saxa fremebant;
Ipse repercussus confusis uocibus ether
Horrisonum late terrorem in menia iactat.
Frondibus ecce olee circum redimita uirentis
Supplicibusque onerata uiris uenit obuia puppis
380 Ac pacem ueniamque petens. Nil uocibus illis
Responsum est aliud: firmo sunt litore iussi
Aduentum expectare ducis Romanaque castra.
Ipse sub inuise classem tamen admouet urbis
Menia et aerias speculatur cominus arces.
385 Conspicit excelsas solido de marmore turres
Liminibus super astantes ac ferrea claustra
Portarum totis et propugnacula muris,
Admirans Romamque putans uidisse secundam.
Vrbs circumfuso uallatur maxima ponto,
390 Et muris et tuta situ. Nisi salsa parumper
Angusti a tergo pepulissent litora campi,
Insula tota foret. Subter latissima portus
Planities immota iacet faucesque cathenis
Nectuntur ualidis, crebre stant litore turres.
395 Ipse oculis metitur opus libratque periclum
Exploratque aditus, ubi pronum prendere terram,
Qua penetret portum, que sit uia tuta sub arcem
Inuisam; ueluti cupiens prosternere rupem
Cultor agri, aut segeti damnosam auellere quercum,
400 It circum tentatque modos, facilemque ruinam
Cogitat innocuamque aliis campoque sibique.
Iam satis immensam terrore impleuerat urbem;
Inde fretum remis, celum clangore tubarum
Intonat et signis resonant crepitantibus aure.
405 Digrediturque minax. Illum stupefactus euntem
Mercurii collis montique inscriptus Apollo
Prospiciunt plebsque ipsa tuens horrescit ab alto,
Attoniteque gemunt matres ac multa precantur;
Anxia sic uolucris tentantem prendere nidos
410 Pastorem aspiciens, trepidis se uerberat alis
Multa querens truncoque pauens suspenditur alto.
Iamque Vticam appulerat, iunctisque in litore tandem
Agminibus sociis, uno que tempore circum
Duxerat Octauius, Tunetis menia uersus
415 Carpit iter, classemque cauo sub monte recondit.
Non procul inde aberant, subitus cum nuntius hostem
Aduentare refert. Siphacis filius ultro,
Nomine Vermina, sortis casusque paterni
Intempestiuus uindex serumque coactis
420 Auxiliis, aderat, minime spernendus in illo
Venisset si forte die; magnasque trahebat
Nunc equitum peditumque ferox in bella cateruas
Nescius Hanibalis uicti. Neue arma capessant
Scipio militibus, uallum ne aut castra reuellant
425 Imperat, aut acies moueant aut signa sequantur.
Recta acie stabant armisque animisque parati
Flectere lora manu, preuertere gressibus hostem;
At celare iubet. Parent, et ualle latenti
Improuisa acies Vermine occurrit. At ille
430 Angustis deprensa locis parat arma suosque
Explicat ut licitum est. Concurritur atque cruentum
Bellum oritur cedesque recens gemitusque dolorque;
Atque loco claudente fugam, truncatur ad unum
Tota fere iuuenis acies. Ast ipse fugaci
435 Raptus equo medios inter delabitur hostes
Solus et aduersi petit auia confraga montis.
Infelix! quanto melius sub strage uirorum
Casurus miseroque patri, si fata tulissent,
Carcere in Albano comes et Tiburte sepulcro!
440 Scipio uictrices acies predamque trahentes
Innumeram, arma et equos, uestes currusque iugales
Intextasque auro tunicas cristasque micantes,
Ad ceptum conducit iter; uelut obice paruo
Egreditur paulum ripas, mox omnia uictor
445 Obuia prosternit furibundo uertice torrens,
Indignansque moras primo se dirigit alueo.
At postquam passim tota Carthagine uictus
Regulus et casus sonuit fortuna recentis,
Extemplo terrore graui tremuere, minorque
450 Luctus maioris renouauit uulnera damni;
Puppe uelut fracta, remo cum tristis adhesit
Nauita iactaturque uadis, cui litora longe,
Spes fuste exiguo titubat, si forte malignus
Fluctus et hunc rapiat, mortem gemit atque secundum
455 Nanfragium: tanta ex paruis momenta supremum
Tempus habet! Pacem lectos ueniamque petitum
Ter denos placet ire uiros, quos uultus et etas
Et genus et uirtus populo preferret in omni.
Talia per Libiam: belli sed fama peracti
460 Nondum Romanam serpens penetrarat ad urbem,
Solicitosque Patres, Peni quos fama rebellis
Mouerat, ac plebem attonitam portenta deorum
Plurima terrebant: medio sol ethere uisus
Imminui, sensimque iubar decreuit; et ingens
465 Contremuit tellus arbustaque multa dehiscens
Sorbuit horrificoque palam subsidit hiatu;
Tybris agens siluas riparum iura furenti
Amne supergressus magnam conterruit urbem
Diluuio insolito, subitumque horrendus in ipso
470 Monte Palatino descendit saxeus imber.
Ergo Sibillinis aditis responsa petentes
Sacra deis iussi peragunt, summusque sacerdos
Succintus de more Iouem superosque fauentes
Iunonisque minacis opem Latoniaque astra
475 Inuocat, et Martem pingui mollire iuuenco
Romani patrem imperii toruamque sororem
Ledeosque parat fratres Furiasque Chaosque
Telluremque deum, nisi falsa est fama, parentem
Et Nimphas matres fluuiorum ac Nerea magnum
480 Nimpharum patrem. Sic religiosus opima
Certatim tepidis altaribus aggerat exta.
Postquam rite minas uisum est placasse deorum,
Consul ab urbe nouus discedens Claudius Afrum
Litus adire parat. Miserum torquebat inanis
485 Ambitio: laudem hac tantum reperire putabat
Posse uia eternam, si permittente Senatu
Scipiade magno equatum gessisset honorem,
Inque graui bello partes tenuisset easdem.
Is, populo prorsus licet aduersante, Senatum
490 Flexerat assiduis precibus. Quot sepe repulsis
Ambitus efficitur, quantoque labore pudendus
Constat honos! Victor properabat plebis et equi
Participem se ferre duci. Natura profecto
Erubuit clausitque uias, elementaque pontum
495 Indignata graui perturbauere tumultu.
Loretana retro linquebant litora naute
Securi uentorum et carmina nota canentes;
Applaudente freto, remis frangentibus equor
Vndique respondent rostrisque secantibus unde.
500 Horrida tum subitis consurgunt uersa procellis
Equora et Eolio prorumpunt carcere fratres
Indomiti quatiuntque polos terramque fretumque.
Inde repentinis panduntur carbasa uentis
Nequicquam: uario feruescunt cerula motu,
505 Huc illuc rapitur classis flatuque rotatur
Quolibet; at nulla spectant naualia proras.
Hinc Aquilo uiolentus agit frangitque rudentes,
Inde furens Auster perfundit lintea nimbis
Et tumidos lato deducens equore fluctus
510 Litus in Ausonium frangit. Fastigia mali
Subsidunt pelago. Quotiens in nubila surgit,
Et Tirrena salo spumante cacumina pulsat,
At quotiens retro furiosa relabitur unda,
Crescit in immensum Tuscum latus aruaque fundo
515 Sicca patent nudaque tremunt delphines harena,
Et crebris sonat in scopulis allisa carina.
Nox celum tenebrosa tegit; tum fulgura circum
Seua micant, toto descendunt fulmina celo,
Equor agit montes et torrens unda nigrescit.
520 Claudius ancipitis permotus ymagine fati
Diriguit tremuitque metu. Nunc improba damnat
Vota sue mentis, tantosque optasse labores
Penitet: armorum mallet uitasse tumultus
Magnanimoque decus proprium titulosque decoros
525 Scipiade et belli famam liquisse perennem
Ac mansisse domi et patrio iacuisse sepulcro.
Talia uoluentem Calabris ex montibus Eurus
Horrifer impellit. Fessam Populonia classem
Prima uidet, saxis post hanc spumantibus Ilua,
530 Corsica post scopulis minitantibus excipit, inde
Sardinie Arthoum latus attigit. Inde frementi
Infelix agitur pelago et crescente procella,
Magnaque pars classis fluctu superante fatiscens
In mediis subsedit aquis; pars cautibus atris
535 Dissiluit, durisque allisit frigida saxis
Corpora nautarum; pars turbine iacta retrorsum
Litus ad Etruscum rediit, solatia busti
Italica tellure petens. At Claudius amens
Et pauce morte ex media rapientibus undis
540 Vix Calarim tetigere rates. Hic classe nouanda
Consulis intentumque animum memoremque pericli
Attonitumque inuenit hiems. Non Punica uidit
Litora, non belli rumores territus ullos
Auribus excepit; lapsoque inglorius anno,
545 Fascibus absumptis rediit priuatus in urbem,
Atque fatigata nequicquam classe uirisque.
Felicis Romam interea letissima belli
Fama uenit. Totam reserantur templa per urbem
Fitque deis immensus honos: solemnia ciues
550 Quaslibet ante aras persoluunt uota frequentes:
Finibus auulsos hostes, ceruicibus asprum
Excessisse iugum, cladem transisse metumque
In caput inque trucis muros Carthaginis; ipsum
Perdomitum bello fontem causamque laborum
555 Succubuisse ducem; nil iam superesse timendum.
Ambitus hic alter maiori auctore magisque
Exarsit Populumque omnem cuntumque Senatum
Inuoluit: consul siquidem Cornelius altum
Lentulus imperium Libici discrimine belli
560 Atque annum nomenque suum illustrare parabat;
Scilicet hoc meditans, seu pax instaret, haberi
Pacis honorate princeps; seu bella manerent,
Perfacilem exhausti fore iam certaminis omnem
Euentum et pregrande decus. Sic ille labori
565 Incumbens alieno, indignum ardebat honorem,
Semine non proprio messem rapturus opimam.
Heu pestis damnosa homini et funesta libido
Nominis, imperio nocuisti sepe Latino!
Hic ego (nam calamum fert impetus atque parumper
570 Abstrahor incepto) uos, quos Romana loquendo
Externis equare iuuat, percuntor: ubi unquam
Gente pares animi totque aduersantibus ulla?
Vos michi nunc populos regesque ducesque potentes
Obicitis; sed cesset amor liuorque malignus,
575 Quis gessit tam magna ducum regumue? nec illis
Emulus obstrepuit, mediosque irrupit in actus
Inuidie conflata lues; non annus agentes
Fortia destituit, uetuitque domesticus hostis
Imperium extendi; non illos castra mouentes
580 Detinuit populus; non sero in bella profecti
Ante diem rediere domum reuocante Senatu
Aut equitum prohibente aciem peditumque nouari
Aut classem et merito stipendia digna labori.
Consiliis reges moderantur regna trahuntque,
585 Non ipsi ex aliis pendent aliisue trahuntur
Arbitriis: finem belli et primordia norunt;
Dum libet accipiunt et dum libet arma reponunt,
Liberiore uia seque et sua signa ferentes.
Non illos precessor iners reparandaque ferro
590 Segnities fessos in finem pertulit anni;
Non collega fuit cladis temerarius auctor
Inuitas rapiens in aperta pericula turmas;
Non successoris nocuit metus alta mouenti,
Gloriaque in preceps tulit et celerare coegit.
595 Nec michi nunc quisquam referat de nomine litem
Virtutis, uanisque illam seiungat ab umbris,
Aut externa sibi ceu non sua premia tollat.
Credite, cuntarum longe blandissima rerum est
Gloria, nec leuibus stimulis agit insita fortes
600 Egregiosque animos generosaque pectora pulsat.
Qua cui sit dubium quin solicitudine dempta
Hoc duce Carthago fuerit sensura supremum
Excidium et meritam fato calcante ruinam?
Quod questum persepe ferunt post bella reuersum
605 Scipiadam, in cineres casuram a culmine Birsam
Inuisasque domos stirpemque genusque deosque
Penorum et nomen, ni ceca Claudius ardens
Ambitione prior, post Lentulus alta ruentis
Ambo humeris dire subiissent menia terre.
610 Consulto tamen has superos seruasse nepoti
Reliquias famamque reor nomenque secundum.
Verum ego peruideo quo sim progressus et unde;
Nunc redeo. Postquam Tunetis uictor ad arcem
Scipio peruenit, legati tramite recto
615 Hunc adeunt tristes genibusque trementibus una
Affusi, miseris uerbis et supplice uultu
Fortunam erroresque suos rabiemque furentis
Hanibalis patrieque graues sine crimine casus
Deplorant, ueniamque petunt. Precluserat aures,
620 Victorum temerata fides ac Punica fraudis
Exempla abrupteque recens iniuria pacis.
Res in consilium perlata est: omnibus idem
Ardor erat: ferro instandum et uindice flamma
Perfidie, ac pacis nullas admittere uoces.
625 Cuntorum uotis oberat longeuus in illa
Obsidione labor perdendaque gloria tante
Summa rei, ducis aduentu quem Fama canebat.
At minime ingentes animos fixumque mouebant
Scipiade ingenium uentose nomina Fame.
630 Altius aspirans celum spectabat et astra
Virtutisque decus nudum. Tamen omnia fidi
Pectora consilii pariter permota seuero
Proposito flexere ducem, lacrimisque petitam
Vberibus tandem placuit permittere pacem
635 Et bellum finire ferum. Sic uillicus olim
Nocturnos metuens fures, legit arbore poma
Immatura astu; sic pastor pendula ramis
Hospitia et nidos spoliat pullosque reportat
Implumes properans serpentum auertere pestem.
640 Postera lux iterum legatos multa precantes
Retulit. Hos Scipio dictis compellat amaris:
"Impia gens, credes tandem tot cladibus ullum
Esse deum celo, qui nostros uindicet actus,
Cui scelus omne odio, cui sint mortalia cure?
645 Effera gens, infensa bonis, mitescere sero
Incipe, docta malis, rabiemque aliquando nocendi
Exue. Semper erit tibi summa et sola uoluptas
Fallere, nec fraudis studium, gens perfida, linques?
Nos equidem, quanquam extremas merebare ruinas,
650 Parcimus indigne meritasque remittimus iras.
Hactenus ut steteras, stabis nec strata uidebis
Menia, nec uictor quicquam de finibus aufert.
Libertas meritis seruilia cunta manebit.
Hanibalem causam belli fontemque furorum
655 Poscimus: utilius uobis uestreque quieti
Quam nobis, illum abicitis, quo sospite pacem
Nec sperare licet; bellorum semina pectus
Illud habet, tanto que uobis sanguine constant.
Hoc Italas strages, hoc ipso ulciscere mortes,
660 Gens afflicta, tuas, mundumque deosque per illum
Elusos totiens; geminis hoc insuper uno
Vrbibus eternum populisque auferte pauorem.
Nullus ad hec Libicis elephas mitescat in oris,
Aptum animal bellis, et quos domuistis ad unum
665 Tradite. Quin etiam uiolatis pacis in umbra
Legatis illata palam conuicia dignus
Penset honos. Capte redeant hoc litore naues.
Cetera conuenient facile, et sub legibus isdem
Quas olim edixi, cum me sub nomine pacis
670 Ludere uenistis; nec nos fortuna leuabit
Blanda, nec asperior franget uos. Ista referte
Patribus ac populo; et si semper fallere dulce est,
Fortunam tentate iterum." Sic ille pauentes
Affatus. .........
675 Vrbe miser trepida populo uariante tumultus
Exoritur, discorsque diu sententia. Tandem
Omnia suscipiunt tristes: sic Fata iubebant
Vltima; condensis uolucris ceu uepribus herens
Accipitrem super astantem uidet anxia, nec se
680 Ausa mouere loco, patitur laqueumque manumque
Aucupis: impendens tanti est differre periclum.
Altera Romuleam legatio tendit ad urbem
Penorum; princeps noti cognominis Hedus
Hasdrubal infestusque armis et pacis amator,
685 Vir uita senioque grauis facieque uerendus
Annosa, Hanibalis multum fautoribus impar.
Tres secum comites Itali uenere secuti
Romani ducis imperium. Sed Lentulus, eger
Ambitione sua, legatos arcuit urbe;
690 Nam belli cupidus consul fugiebat honestum
Pacis iter; donec uicto molimine tandem
Ede sacra Bellona Patres hostesque recepit.
Postquam legati pleno introiere Senatu
Longeui multa cum maiestate silentes,
695 Canitiesque graues uultus et colla reflexis
Crinibus exornans miro squalore refulsit,
Cuntorum mouere animos. Nunc pacis amicos
Venisse affirmant animisque et uocibus illam
Orantes; nunc uera peti. Tunc Hasdrubal Hedus
700 Incipit: "Erratis ueniam si numina nunquam
Exorata negant, spes me tenet optima, Patres
Conscripti, superis quos Fama potentibus equat,
Et pietate pares. Fateor, michi fessa senectus
Iam pridem attulerat longe fastidia uite,
705 Precipue postquam egregium noua bella petentem
Conspexi iuuenem. Timui, casusque futuros
Ante diu agnoui; lingue sed forte peperci
Aut tacui metuens. Sed enim me serior etas
Fecerat audacem. Testis michi Iupiter esto
710 Celicoleque alii, testis michi maxima quondam
Carthago: huc etiam solitam transcendere famam
Auguror, infestus studiis iuuenilibus atque
Consiliis quotiens fuerim quotiensque periclis
Obtulerim mortique caput. Sanctissimus Hanno
715 Et comes et testis superest, quem - parcet Hamilcar -
Africa terra tulit nulli ratione secundum.
Cum primum puer ille ferox Hispana gerentem
Bella patrem blandis conatus flectere uerbis
Vt secum perferret eum, iuratus ad aras
720 Constitit, heu monstrum horrendum, nos multa uicissim
Contulimus; tunc ancipitem trepidare fauillam
Cepimus: at ueniam dedimus puerilibus annis.
Sed rapto genitore - utinam quem Fata tulissent
Maternum dum pondus erat funestaque mundo
725 Sarcina! - precepti puer hic memor ire parabat
Hesperiam iam dira tumens. Vesana fauebant
Ingenia, atque animos laudabat turba paternos,
In puero uultus mirata et uerba sepulti.
Obstitimus tunc ambo palam, nec profuit; iuit
730 Assueuitque malo imperio et feralibus armis;
Et magnam tenui flammam accendente fauilla,
Quanta per Ausonium ruerint incendia mundum
Vidistis. Nunc nos incendia nostra uidemus,
Inque suas sedes tandem uaga flamma reuersa est.
735 Vix michi danda fides fuerit, sed numina iuro
Conscia: non alio uestras me pectore clades
Ingemuisse olim, quam nostre uulnera gentis
Nunc lugeo; quoniam semper rectissimus ordo
Hic michi uisus erat, seriesque immota malorum
740 Ex Latio in Libiam, uosque ut fera flamma relinquens
Nos peteret nostrasque domos. Ignoscite, Patres,
Funestum memorare diem, cui sanguine multo
Reddidimus modo nempe parem: quo tempore cladis
Cannensis cupidam compleuit nuntius urbem,
745 Publica letitie duo nos spectacula soli
Voce parum fausta et mesto fedauimus ore.
Tunc quoque magnanimus que post mala sensimus, Hanno
Vaticinatus erat. Sed fata inimica trahebant
Infortunatam sub digna piacula plebem;
750 Iam miseras monitis Fortuna salubribus aures
Clauserat atque oculos uelo fallente tegebat.
Parcite, Romani: Deus et Fortuna priores
Eripuere animos, quod uis humana nequibat.
At pudet incusare deos. Errauimus omnes
755 Culpaque cuntorum fuerit; sed uera fatebor,
Crimine turba caret: malesani pectoris ardor
Ac furor ille fuit dureque potentia Sortis.
Namque ego, me rigidum quanquam uocet atque seuerum,
Absoluo populum; paucos sed crimine uero
760 Condemno, paucosque dolus me iudice nectit
Grandiloquos tumidosque animis, qui gesta suorum
In populum iactare solent, statuasque ruentes
Ostentare situ, reliquorum carpere uerbis
Omnia, seque duces uulgo prestare furenti.
765 Nec pudet aduersus primordia uestra iocari,
Alpinos habuisse patres, populumque uocare
Pastorum! non improprie; nam iudice Marte
Hactenus indomitos reges et bella professos
Vt totidem tractatis oues, populique uidentur
770 In pauidos abiisse greges. Sat cognita mundo
Sunt generis elementa noui et Mauortis origo,
Quem factis uerum esse patrem et uirtute probatis.
Nunc ubi turba nocens, latebris quibus abdita torpet
Degeneri uallante metu? Cur magna locuti
775 Non redeunt, miseros et hiantem fallere plebem
Pollicitis? utinam ueniant patriamque reuisant,
Vt liceat sontes meritis innectere uinclis
Et iuuenes raptare senem. Non letior amplo
Scipio conscendet Capitolia uestra triumpho,
780 Quam nostri scelerata ducis compressa cathenis
Huc traheret mea colla manus, summumque putarem
Me patrie infando duxisse ex hoste tropheum.
Nec minus Hasdrubalem, si quid michi creditur, odit
Perfidus ille animo, quam quos sibi predicat hostes;
785 Nec magis horreret uestros precedere currus,
Iudicio quam stare meo. Verum ipse per umbras
Effugit noctis medio, nec cernere uultus
Sustinuit nostros, causam quibus esse malorum
Se norat: patriam timuit spectare ruentem.
790 Ergo abiit tacitus lesa contentus ab urbe
Exilium peperisse sibi: decreta suorum
Nempe nocens pauet atque iras uultusque manusque.
Et merito crucibus penderet uictima tristis
Ille modo uolucres pascens informe cadauer,
795 Piscibus aut pelagi medias effusus in undas
Esca foret, canibus dignus cibus ille marinis,
Aut aliquid monstri Libici censura rigoris
In caput id meritum studio certante nouasset.
Denique non frustra uobis foret ille petitus
800 Debitus ambobus populis et debitus Orbi;
Ipse ego uel uiuum uel frusta cruenta dedissem
Semesumque caput. Vobis hinc nostra uoluntas
Sit satis, oramus: concors nam iussa libensque
Cetera Penorum complectitur omnia uulgus,
805 Que uestro placuere duci. Spectate tabellas:
Singula conueniunt. Pulcra est uindicta precanti
Parcere prostrato. Nulla est uictoria maior
Quam uicisse animum. Nam felicissimus ille est
Qui se felicem uultuque animoque modesto
810 Agnouit, tenuitque modum; quod forte uidetur
Difficile insuetis, stimulis quod gaudia tangunt
Parua repentinis animos nec frena regentes
Precipitant. At perpetuis satiata triumphis
Pectora sunt uobis, parcendi summa uoluptas;
815 Nec minus imperium uenia quam fortibus armis
Romuleum auxistis. Vestre pietatis egentes
Nos sumus, et ueniam positis exposcimus armis.
Parcite supplicibus: satis est potuisse nocere!
Magna sumus uobis eternum gloria uicti,
820 Maxima seruati. Quod si uos forte merentum
Pena iuuat iustusque dolor, nisi fallor abunde est
Quod memores statuere dei quodque intulit ingens
Scipio. Si quid adhuc superest, ignoscite uictis
Victores: fuerit uobis pars ultima magne
825 Vindicte affusum hic uitam ueniamque precantem
Hasdrubalem uidisse senem." Sic ille locutus
Continuit tacitum ueneranda fronte dolorem.
At comites passim proiecti in limine, uerbis
Flebilibus tenuere Patres, lacrimisque Senatum
830 Impleuere suis; nati ceu funus acerbum
Stat pater aspiciens, lacrimas nec fundit aniles,
At luget interius; genitrix resoluta capillos
Mesta iacet tunditque genas gemituque madescens
Ethera femineis uacuum mugitibus implet.
835 Ceperat auditis iam mitior ira Senatus
Inflecti et sensim lenito pectore iustas
Exaudire preces. Tum uero ex Patribus unus
Perfidie infensus Penorum: "Dicite per quos
Subsistet pax ista deos fedusque secundum;
840 Nam primos spreuistis" ait. Tunc fronte modesta
Hasdrubal assurgit paulum, "Perque" inquit "eosdem
Periuris adeo infestos iurabimus istam
Pacem alia seruare fide." Vox illa querelis
Imposuit finem, uultusque animosque serenans
845 Ac responsa Patrum. Pacem sanxere frequentes.
Hasdrubal hic iterum: "Di uobis iusta rependant
Premia, Romani, nostro qui digna furori
Supplitia aufertis meritasque remittitis iras.
Nunc ego, nam ueteres non amplius alloquor hostes,
850 Sed dominos sociosque nouos, hoc deprecor unum:
Nos uestre cupidos admittite menibus urbis
Captiuosque uidere date et cognoscere ciues.
Sat michi longarum solacia magna uiarum
Hec fuerint, serique decus mercesque laboris,
855 Quodque libens longinqua petam super equora, Romam
Et mundi uidisse caput." Quodcumque petebat
Permissum, et magnam admirans ingressus in urbem est.
Non aliter stupuit, nisi falsa est fabula, celum
Ingrediens uiridi subito translatus ab Yda
860 Laomedonteus puer, ut uaga sidera circum
Hesit et Iliacas despexit ab ethere siluas.
Appia marmoreo suscepit limine porta
Prima uiros; magno mox obuia menia giro
Pallantea uident, quo structa est regia monte
865 Euandri primusque noue locus inclitus urbis;
Hic elementa notis impressa, hic Archados alme
Diuinum ingenium et miracula maxima rerum
Monstrator docet ipse uie librosque repertos
Fatidice Carmentis opus, quantumque Latinis
870 Contulit ingeniis mulier ueneranda per euum.
Celius ad dextram remanet, fastigia leua
Collis Auentini, ualidasque in rupibus arces
Suspiciunt antrumque uident. Hinc fabula Caci
Herculeusque labor placido sermone morantes
875 Detinuit loteque boues in gurgite Tusco.
Hic quoque Sublicii pontis pila discolor acris
Coclitis admonuit, statuaque insignis equestri
Ille locus tenuit fixos in uirgine torua.
Hinc sedem Solis mirantur et aurea templa
880 Tellurisque domum, Capitoliaque alta pauentes
Ascendunt ipsumque putant contingere celum.
Hic hominis caput inuentum fodientibus alte
Audiuere, prius patrie portenta coacti
Et bubalum damnare suum subigendaque turpi
885 Colla iugo et duri presagia certa laboris.
Hic cellam uidere Iouis, qua ditior usquam
Nulla fuit, censumque alta sub rupe repostum,
Liminaque innumeris iam tunc calcata triumphis
Et niueos currus et rapta ex hostibus arma,
890 Aurea magnorum nec non diademata regum
Sceptraque et armillas et dempta monilia collo
Gemmatosque frenos sellasque ex ordine eburnas.
Hic clipeos fractasque rates ac Punica signa
Et phaleras nouere suas; tacitusque per omnes
895 Luctus iit ueteris referens uestigia belli.
Tum uolucris per templa uagos argentea paulum
Occupat incursu Gallorum et uoce canora.
Procedunt, fortesque uiros habituque uerendas
Matronas amplasque domos uariisque grauatos
900 Bellorum exuuiis arcus et crebra uidentes
Signa triumphorum solidoque in marmore pugnas
Atque sepulcrorum pompas. Monstrantur aquarum
Sub terram celoque uie. Iam ualle Suburre
Cesaream uidere domum, cui summa potestas
905 Debita, cui rerum princeps. Hinc ualle relicta
Esquilias fessi dictumque a uimine collem,
Inde Quirinalem superato uertice montem
Transierant, nudoque duos astare gigantes
Corpore conspiciunt - en quot certamina fame! -
910 Praxitelis opus Phidieque insigne supremi.
Scipiadum hic latis excelsa palatia muris
Atque arces tremuere feras et cognita bello
Signa nimis Libie nomenque genusque superbum.
Hinc leua flexere uiam. Flaminia iam tunc
915 Porta uocabatur, que Tuscum respicit orbem.
Martius hac reduces uicino flumine campus
Excipit. Hic longo traducens ordine rerum
Planities sine fine patet: quis fascibus altis
Primus honos, quonam pectus matrona pudicum
920 Vulnere traiecit, cui sit commissa uirorum
Libertas et qua natos ferus ille securi
Percutit; ac pulsos uiolata ex urbe tyrannos
Accipiunt, et cunta notant. Leuaque Minerue
Amplaque cuntorum monstrantur templa deorum,
925 Venture ad meliora domus. Iam Tybridis alti
Gurgite transmisso, dextre super aggere ripe
Etruscum tetigere latus: ductorque uiarum
Romuleum immensa designat mole sepulcrum,
Progrediturque loquens quo ductus ad astra Quirinus
930 Turbine transierit, qua tempestate Senatum
Obruerit trepidum, metuensque ut palluerit sol;
Et Proculi uisum memorat Capreamque paludem;
At crimen silet ille Patrum. Iam flumina preter
Descendunt, collemque uident ubi regia Iani
935 Prisca fuit, iuxtaque domus Saturnia quondam:
Ausonie hic regum et Latie primordia gentis
Vltima condiscunt et nomina clara uirorum.
Hic Italus prior eterni rex nominis auctor
Italie Picusque comes stirpsque omnis auorum
940 Narratur, populique noui monstratur asilum.
Inferius longi tenuit certaminis illos
Historia et Clusio redeuntes robore reges
Castraque Porsenne, utque incumbens Sceuola flammis
Supplitia erranti infligat non debita dextre.
945 Inde Licaonia gemino breuis insula ponte
Peruia transitur. Poterat uix ulla relatis
Esse fides monstris, tantas quod flumine moles
Regia preda olim populo spargente dedisset.
Iam campana iterum leue confinia ripe
950 Calcabant, Fabiasque domos miserandaque tanti
Funera discebant generis Cremeramque nocentem.
Vt Capitolino redeuntes uertice tandem
Defessum tenuere gradum, tum protinus ingens
Visa reuoluentes stupor arripit. Inde sedentes
955 Attoniti siluere diu. Mox facta uidendi
Copia captiuos. Stabant horrentia longo
Agmina mesta situ pallentiaque ora tumebant
Nudaque perplexis onerabat terga capillis
Cesaries incompta diu squalorque tegebat
960 Luridus effigiem tristemque ferebat odorem.
Ferrea uincla gradum lento suspendere tractu
Cogebant, maniceque graues complexibus illos
Carorum uetuere frui. Tum uerba uicissim
Dulcia permiscent, sed perstrepit ere cathenis
965 Redditus excussis stridor lacrimeque per ora
Egregia pietate fluunt. Que fata, quis urbis
Sit status inquirunt patrie, que numina uictos
Respiciant. Velut infernis ubi Manibus olim
Vmbra recens nostroque ruens descendit ab orbe
970 Supplitiis onerata suis, illam anxia circum
Agmina funduntur, noua quidnam nuntiet hospes:
Hec nati petit euentus, ast illa relicte
Coniugis explorat uitam seniumue parentum;
Hec de fratre gemens, aut dulci inquirit amico;
975 Publica cura omnes supero quis uultus in orbe
Vna tenet; quis sceptra regat, quis flectat habenas
Imperii, quid bellorum quantumne quietis;
Oraque solicitis exanguia rictibus hiscunt
Noscendi studio; sic carceris hispida turba
980 Hospitibus instare nouis et querere multa.
Postquam finis erat lacrimis, petit ipse suorum
Vt redimenda darent aliquot modo corpora blandus
Hasdrubal. Ast illi, uictores nulla negare
Munera qui nossent, scriptis que nomina uellet
985 Edere precipiunt. Lectos dedit ille ducentos,
Quos posito squalore pius facilisque Senatus
In Libiam perferre iubet, si federa pacis
Firma forent, nullis pretiis, pro munere solo
Reddendos patrie. Cuntis sic rite peractis,
990 Hasdrubal inuise quondam, nunc menia care
Vrbis amica retro rediens hac uoce salutat:
"Vrbs accepta deis, caput Orbis et unica mundi
Gloria, terra ferax, clarorum sola uirorum
O patria armipotens, diuum domus, optima rerum,
995 Roma, uale! iam letus eam quocumque uocabunt
Fata senem. Vidi quantum uisurus in orbe
Hoc fueram." Dixit: tum Tybridis ostia linquens
Nauigat in patriam, uictor, captiuaque secum
Agmina mittuntur. Liceat terrestria celo
1000 Equare, eternis mortalia, maxima paruis:
Sic prope descendens celo sua uincla resoluit
Captiuis antiqua potens et Tartara fregit
Voce Deus secum in patriam miseranda reducens
Agmina et exhaustas longis cruciatibus umbras.
1005 Scipio pacifico redeuntem suscipit ore.
Pax populis ducibusque placet, fedusque feritur
Ante aras testesque deos, ceseque litantur
Terga suis dextreque ducum iunguntur inermes.
Rursus in Italiam reditum et firmante Senatu
1010 Acta ducis, pax in libros relata uetusto
More patrum, legesque date iurataque uerba.
Scipio longeuo gaudens posuisse labori
Iam finem, reditumque parans, in premia totus
Vertitur, ac laudes et dona ingentia soluit
1015 Militibus. Cirtham Siphacisque omnia regi
Donat et emeritum regni confinibus ultro
Ampliat immensis; uictos ex federe damnat
Reddere res regi socio pactumque tributum
Soluere Romanis. Hinc ad condigna reuersus
1020 Supplicia et iustas uario discrimine penas,
Mitius in seruos egit: seruile putauit
Esse fugam, non nosse fidem. Quicumque repertus
Liber militie desertor, protinus ille est
Supplicio extremo affectus: qui iura fidemque
1025 Tempore tam dubio iurataque liquerit arma,
Romanos crucibus rigidus dedit, atque Latinis
Abscidit merita trepidantia colla securi.
His actis, classem soluit comitante senatu
Extremum in litus Penorum et supplice turba
1030 Victorem mirante suum; quos ille benigne
Digrediens dictis postremum affatur amicis:
"Viuite contenti proprio, memoresque deorum
Viuite, nec cecos iterum Furor inuidus arma
Induat. Imperium antiquis stat finibus amplum
1035 Et leges patria cum libertate relicte.
Gloria sit quamquam latum imperitare per orbem,
Tutius est parere bonis: michi credite, uobis
In longum quesita quies; nos dura laborum
Sarcina solicitos ullo sine fine tenebit.
1040 Hostis erit quicumque usquam nudauerit ensem,
Qui noua bella manu, bellorum aut uerba mouebit.
Cura laborque grauis scelerum censura per orbem;
At uobis tranquilla salus sine litibus ullis:
Presidium in nobis; nisi temnitis, omne paratum
1045 Semper erit. Penos inter nostrumque senatum
Sponsor ego. Placidam tandem condiscite uitam:
Sumite placatas mentes, deponite ferrum
Ex animis; tales tanto nisi turbine frustra
Bis docuit Fortuna uiros. Dimittite tandem
1050 Equoreas tentare uias: discrimina quanta
Precidam, quantumque mali quantumque laborum!
Exuram classem, que uos per cunta furentes
Litora raptabat, que uobis prima malorum
Materiam dedit Ausoniisque incumbere regnis
1055 Compulit ac timidos docuit transcendere fluctus.
Hec uestris fortasse oculis spectacula dira
Si fuerint, cohibete animos, membrumque putate
Abscindi uite infestum. Satis ampla tenetis
Regnorum spatia et secti confinia mundi.
1060 Sat terris errare licet. Funesta uoluptas
Curarum est homini: statui succurrite uestro;
Consulite et nobis, curamque auferte metumque
Hanibalis, rabiemque suam sibi linquite soli.
Si quid erit dubii quod publica fata monebunt,
1065 Hos audite senes." Dixit dextrasque prehendit
Illorum: ambo autem deflexis genibus una
Ante ducis cecidere pedes, hinc maximus Hanno,
Hasdrubal hinc Hedus. Tota iam classe soluta,
Scipio prouectus paulum subsistit et omnes
1070 Imperat hostiles flammis absumere puppes.
Non alias tante pelago fulsere fauille
Aut Thetis extimuit late torrentibus undis
Defectum; non dum currus optata paterni
Lora puer rapuit Phebeus et ethera flammis
1075 Accendit mundumque uagis. Si secula retro
Omnia percurris, sola hec incendia sensit
Neptunus metuenda sibi: non Punica quondam
Romanis facibus bello consumpta priore
Spartanisque prius, non Attica litore classis
1080 Vsta Syracusio tantas dedit equore flammas.
Torpuerant miseri ciues sua damna gementes,
Haud aliter quam si subito predulcia cuntis,
Coniugia et nati atque arces et templa deorum
Ipsaque Carthago flammis arderet in illis.
|
